Dr. Zamenhof-monument
Het Dr. Zamenhof-monument
Begin juli 1933 verblijft de Poolse bahá’í Lidia Zamenhof enkele weken in Nederland. Zij logeert in het Esperanto Domo (Esperanto huis), een nieuw door Julia Isbrücker gevestigd conferentie-oord in Arnhem, waar Esperanto-cursussen gegeven worden. Na daar op 26 juli de ‘verjaardag van het Esperanto’ te hebben gevierd, reist zij drie dagen later per trein naar Bergen-op-Zoom om er op zaterdagavond 29 juli het eerste monument in Nederland ter ere van haar vader, de grondlegger van de wereld-hulptaal Esperanto, te onthullen: een zuil met daarop een wereldbol van kleurrijk glasmozaïek.
— “Onder overgrote belangstelling is zaterdagavond het eerste Esperanto-monument in Nederland ter ere van de grote meester dr. Zamenhof onthuld en aan de gemeente overgedragen. Onder de talrijke aanwezigen merkten we op mej. Lidia Zamenhof, dochter van dr. Zamenhof, die speciaal uit Polen naar hier was overgekomen. Als tolk had mej. Zamenhof bij zich de heer Pot van Borneo. […] Geluisterd werd naar de radio-rede van de heer P. Heilker via de K.R.O. [Katholieke Radio-Omroep]. Na deze rede gingen allen met muziek voorop naar de plaats waar het monument zou worden onthuld. Hier sprak allereerst de heer [J.V.] Holleman als voorzitter van het comité tot stichting van dit monument. Dan voerde het woord mr. drs. [P.A.F.] Blom, die als burgemeester der stad mej. Zamenhof verzocht het doek te willen laten vallen. […] Dan sprak mej. Zamenhof tot de talrijken. Haar rede, uitgesproken in het Esperanto, werd door de heer Pot overgebracht in het Nederlands. […] In optocht, waarin werden meegedragen de vlaggen van verschillende Esperanto-verenigingen, trok men daarna naar De Korenbeurs waar tot besluit van de dag ’n feestuitvoering werd aangeboden aan de honderden aanwezige esperantisten.” —
—Provinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche courant 31 juli 1933
In een terugblik schrijft het comité dat verantwoordelijk was voor de oprichting van het monument ondermeer:
— “Het monument zal blijven spreken van eenheid, die kan geboren worden door Esperanto. Het was een grote eer, de dochter van de ontwerper van Esperanto in ons midden te hebben. Een zeer grote, blijvende indruk heeft dit gemaakt op alle geestverwanten. Ook zij heeft in een kernachtige rede doen horen, wat haar onvergetelijke vader bedoelde met zijn schepping.” —
— Dagblad van Noord-Brabant 3 augustus1933
Het Esperanto- èn Bahá’í-ideaal van wereldeenheid is op dat moment echter nog ver weg. De politieke situatie in Duitsland is verslechtert. In april was er een boycot van Joodse winkeliers afgekondigd, de eerste van een lange reeks van antisemitische maatregelen, en Lidia ziet daarom voor het eerst af van haar bezoek aan het jaarlijkse Esperanto-Wereldcongres dat in augustus in Keulen plaatsvindt. Na bezoeken aan Zweden, Frankrijk en Italië arriveert Lidia eind 1937, op uitnodiging van de Nationale Geestelijke Raad van de Bahá’ís van de Verenigde Staten, in New York. De Raad schrijft:
— “Op 30 september kwam mej. Lidia Zamenhof, dochter van de vooraanstaande stichter van het Esperanto, in Amerika aan als gast van de Nationale Geestelijke Raad. De diensten van mej. Zamenhof aan het Geloof zijn algemeen bekend. Op vele van de internationale bijeenkomsten van esperantisten heeft zij de leringen van Bahá’u’lláh uiteengezet, en haar beheersing van het Esperanto werd aangewend voor de vertaling van een aantal Bahá’í-boeken in die taal.
Gehoopt wordt dat mej. Zamenhof een jaar in Amerika kan blijven en in die tijd een aantal steden zal bezoeken. De esperantisten verheugen zich over haar komst en waarderen ten zeerste het feit dat de bahá’ís haar bezoek mogelijk hebben gemaakt. […]
Haar eerste verblijf zal in New York zijn. Op zaterdag 2 oktober werd er een openbare receptie voor haar gehouden in het New York Bahá’í Centrum […].
Het algemene plan is dat de bahá’ís in elke stad zo spoedig mogelijk na haar aankomst een openbare ontvangst voor mej. Zamenhof zullen organiseren. Zij zal onder auspiciën van de esperantisten betaalde cursussen geven voor het onderwijzen van Esperanto. De Plaatselijke Raad wordt verzocht om, voordat zij de stad verlaat, een openbare bijeenkomst te organiseren met mej. Zamenhof als spreker, waarvoor alle esperantisten en geïnteresseerden in het onderwerp van een internationale hulptaal speciaal moeten worden uitgenodigd. Andere bahá’í-bijeenkomsten met mej. Zamenhof kunnen in overleg met haar plaatselijk worden geregeld.
Ter ere van haar bezoek heeft de Nationale Raad een pamflet gedrukt met Esperanto-vertalingen van een gedeelte van ‘Abdu’l-Bahá’s Tafel over de Zeven Kaarsen van Eenheid, en de tekst van Shoghi Effendi’s The World Faith [Het Wereld Geloof]. De uitgave is in handen gegeven van het Committee on Universal Auxiliary Language [Comité voor een Wereld Hulptaal] voor gratis distributie via de Raden van de steden die zij bezoekt. Zodra het programma van mej. Zamenhof is vastgesteld, worden deze Raden door de comité geïnformeerd.
De Amerikaanse bahá’ís stellen deze gelegenheid om hun vooraanstaande en geleerde medegelovige uit Europa te ontmoeten zeer op prijs, en zullen al het mogelijke doen om haar bezoek te maken tot een genoegen voor haar en een grote dienst aan de Zaak.” —
— Bahá’í News oktober 1937
Na New York bezoekt Lidia ondermeer Philadelphia, Detroit, Cleveland, Baltimore en Washington. Het project is succesvol en Lidia wil, mede gezien de dreigende situatie in Europa, haar visum verlengen, maar de Amerikaanse autoriteiten weigeren dat. Eind november keert zij daarom terug naar haar geboortestad Warschau. Als op 1 september 1939 Duitse troepen Polen binnenvallen, en de Tweede Wereldoorlog begint, komt Lidia vast te zitten, temeer als het huis van de Zamenhofs een jaar later in het Joodse getto komt te liggen. Haar laatste levensteken dateert van 12 januari 1942 - een briefkaartje aan Jan en Julia Isbrücker:
— “Wij denken vaak aan jullie en zouden jullie graag weerzien. Zofia [zus] en Wanda [schoonzus] werken als arts. Ludwik [neefje], die zeventien wordt, werkt op een kantoor. We zijn blij te horen dat jullie het goed maken en wensen jullie en dhr. Cseh al het goede voor 1942.” —
— Lidia Zamenhof
Slechts een paar maanden later worden zij en haar zus door de nazi’s opgepakt en samen met vele lotgenoten op transport gesteld naar het vernietigingskamp Treblinka.
Esperanto Domo in Arnhem. Lidia spreekt hier op 26 juli 1933 ter gelegenheid van de 46-ste verjaardag van het Esperanto.
Op het station van Bergen-op-Zoom wordt Lidia verwelkomd door mede-esperantisten, waaronder Frater Wigbertus van Zon, voorvechter der katholieke esperantisten in Nederland, en J.V. Holleman, initiatiefnemer tot het monument (achter haar). Uiterst rechts staat Lidia’s Esperanto-tolk Dick M. Pot, een met verlof zijnde postambtenaar uit Balikpapan op Borneo (nu Kalimantan).
Burgemeester P.A.F. Blom van Bergen-op-Zoom vraagt Lidia het nog ingepakte monument te onthullen.
Menigte bij het zojuist onthulde ‘Dr. Zamenhof-monument’.